Question

शहरी समुदायाच्या समस्या स्पष्ट करा. त्या समस्या सोडविण्यासाठी उपाय सुचवा.

Answer 1

1. शहरी समुदायाच्या समस्या
   1. अस्ताव्यस्त शहरे - अस्ताव्यस्त शहरे किंवा लोकसंख्या आणि भौगोलिक संदर्भाने शहरांचा वाढता पसारा हे शहरी समस्यांचे मूळ आहे. शहरांच्या अवाढव्य आकारामुळे समस्यांवर तोडगा काढण्यासाठी येथील अर्थव्यवस्था अपुरी पडते. शेतजमिनीचा ताबा घेऊन अस्ताव्यस्त शहरे वाढतच आहेत.
   2. दाटीवाटी - कमीत कमी जागेत भरपूर लोक राहतात अशी दाटीवाटीची परिस्थिती शहरांमध्ये आढळते. शहरी भागांतील लोकसंख्या वाढल्याने त्याचा परिणाम म्हणून दाटीवाटीची समस्या उद्भवते. लहानग्या जागेत बहुतांश लोक राहतात अशा शहरासमोर दाटीवाटीची समस्या उद्भवणे यात काही अनपेक्षित नाही. भारतातील सर्वच मोठ्या शहरांमध्ये ही समस्या पहावयास मिळते.
   3. निवास आणि झोपडपट्ट्या - दाटीवाटीमुळे घरांची कायमस्वरुपी टंचाई निर्माण होते. ज्या ठिकाणी बेरोजगार किंवा अपुरेपणाने रोजगाराच्या शोधात असलेल्या लोकांची मोठी आवक असते त्या ठिकाणी ही समस्या अधिक तीव्र असते, ज्यांना राहायला ठिकाण नसते. झोपडपट्ट्या उच्च गुन्हेगारी, विरोधी सामाजिक वर्तन, अस्वच्छता इत्यादी समस्या निर्माण करतात.
   4. बेरोजगारी - भारतातील शहरी बेरोजगारीचे प्रमाण श्रमिकांच्या प्रमाणाच्या १५-२५ टक्के इतके आहे. शिक्षित लोकांमध्ये ही टक्केवारी अजून जास्त आहे.
   5. भिक्षावृत्‍ती - शिक्षण आणि कौशल्‍यांची कमतरता असल्‍यामुळे शहरातील बहुतांश गरीब लोक हे भिक्षा वृत्तीकडे वळताना दिसतात आणि ती त्‍यांची जीवनशैली बनून जाते. अनेक कारणांमुळे (जसे की अतिदारिद्र्य व सवय) लोक या प्रवृत्‍तीकडे ढकलले जातात. मोठ्या शहरांमध्ये भिक्षेकऱ्यांच्या संघटित टोळ्या सक्रिय हेाताना आढळतात. बऱ्याचदा पालकांकडूनच मुलांना भीक मागण्यासाठी विकले जाते किंवा काही प्रकरणांमध्ये मुलांचे अपहरण करून व त्‍‍यांना अपंग करून या व्यवसायात त्‍यांचा गैरवापर केला जातो.
   6. दळणवळण - वाहतुकीचे प्रमाण आणि वाहतूक कोंडीमुळे भारतातील जवळजवळ प्रत्येक शहर आणि गावामध्ये सार्वजनिक वाहतुकीची समस्या गंभीर आहे. गावांचे आकारमान वाढले की ही समस्या अधिकाधिक गंभीर होत जाते.
   7. पाण्याचा तुटवडा - आज, प्रत्यक्षात कोणत्याही भारतीय शहराला शहरवासियांच्या गरजा पूर्ण करण्यासाठी पुरेसे पाणी मिळत नाही. मुंबईमध्ये, पाणी ठाणे आणि पालघरमधील नद्या आणि तलावांमधून संसाधित केले जाते, ज्यामुळे निवासींच्या जीवनात कठीणाई निर्माण होते.
   8. सांडपाण्याची समस्या - भारतीय शहरी भागात पुरेशी आणि कार्यक्षमतेने सांडपाणी व्यवस्थापनाची सुविधा नाही. साधनांची कमतरता आणि अनधिकृत शहरी वाढ ही याची दोन मुख्य कारणे आहेत. बहुतेक शहरांमध्ये, सांडपाणी नजीकच्या नद्यांमध्ये (जसे की दिल्लीत) किंवा समुद्रात (मुंबई, कोलकाता आणि चेन्नई सारख्या शहरांमध्ये) सोडले जाते, ज्यामुळे जलस्रोतांचे प्रदूषण होते.
   9. कचऱ्याची विल्हेवाट - कचऱ्याची विल्हेवाट लावण्यासाठी बहुतांश शहरांमध्ये आवश्यक व्यवस्था नाही. हे आरोग्य आणि पर्यावरणासाठीही हानिकारक आहे. उघड्यावर टाकलेल्या कचऱ्यावर माश्या आणि उंदीर गोळा होतात. कचरा असाच पडून राहिल्यास गलिच्छ विषारी द्रवपदार्थ निर्माण होतो. लिचेट हा विषारी द्रव पदार्थ बाहेर येऊन भूजलासह मिसळला जातो. सडक्या कचऱ्याच्या ढिगाऱ्यांमुळे आमांश, मलेरिया, प्लेग, कावीळ, डायरिया, टायफाईड, डेंग्‍यू, लेप्टोस्‍पेरॉसिस यांसारखे रोग पसरतात.
   10. शहरी गुन्हेगारी - शहरीकरणात वाढ होत असताना गुन्हेगारीची समस्या वाढत जाते. आता ही समस्या अधिक गुंतागुंतीची झाली आहे कारण गुन्हेगारांना अनेकदा राजकारणी, नोकरशाही आणि शहरी उच्चवर्गीय लोकांकडून संरक्षण मिळते. वाढत्या गुन्हेगारीमुळे तणाव आणि असुरक्षितता वाढते, ज्यामुळे शहरी जीवन सुरक्षित राहत नाही
2. शहरी समुदायाच्या समस्यांचे निराकरण करण्यासाठी उपाय
   1. शहरी भागांचा आर्थिक आधार विस्तारित केला जाऊ शकतो जेणेकरून या भागांना त्यांच्या अतिरिक्त आकारामुळे निर्माण झालेल्या समस्यांशी तोंड देण्यासाठी पुरेसे साधने उपलब्ध होतील.
   2. ग्रामीण आणि आदिवासी भागांतून शहरांकडे होणारे स्थलांतर कमी करण्याच्या उपाययोजना करून शहरांमधील दाटीवाटी टाळली जाऊ शकते.
   3. बेरोजगार किंवा अपुरेपणे रोजगारात असलेल्या लोकांना तात्पुरत्या निवासी सुविधा पुरविल्या जाऊ शकतात. सरकार कमी उत्पन्न गटातील लोकांसाठी परवडणारी घरे बांधून देऊ शकते.
   4. औद्योगिक क्रियाकलापांसोबतच तृतीय क्षेत्रालाही चालना देऊन अधिकाधिक रोजगाराच्या संधी निर्माण केल्या जाऊ शकतात. उद्योजकांना विशेष सहाय्य पुरविले जाऊ शकते.
   5. लोकांना शिक्षण आणि व्यावसायिक प्रशिक्षण प्रदान केले जाऊ शकते जेणेकरून त्यांचे रोजगारासाठीचे कौशल्य वाढविले जाईल. हे भिकारीपणाच्या प्रमाणात कमी करण्यास मदत करेल.
   6. शहरी भागातील वाहतूक जाळे विस्तारित केले जाऊ शकते. सार्वजनिक वाहतूक सुविधा सुधारल्या जाऊ शकतात.
   7. जलपुरवठ्याची मागणी आणि पुरवठा समान असेल याची खात्री करण्यासाठी विविध उपाय केले जाऊ शकतात. लोकांना उपलब्ध पाणी काळजीपूर्वक वापरण्याची गरज बाबत जागृत केले जाऊ शकते.
   8.  शहरी भागात पुरेशी आणि पुरेसे सांडपाणी व्यवस्थापन सुविधा उभारल्या जाव्यात. यासाठी पुरेसे साधने विभागली जावीत.
   9. कचरा योग्य प्रकारे निपटावा. तो घरगुती आणि शहरातील पातळीवर सुका आणि ओला कचरा या प्रकारे वेगवेगळा केला जावा.
   10. सर्व गुन्हे कठोरपणे दंडनीय असावेत. गुन्हेगारांना समर्थन देणाऱ्यांवरही दंडात्मक कारवाई व्हावी.