Question

टीपा लिहा.

मानवी मेंदू

Answer 1

1. मेंदूची रचना अतिशय नाजूक परंतु अत्यंत विकसित अशी आहे. मेंदू हा चेतासंस्थेचा प्रमुख असा नियंत्रण करणारा भाग असून डोक्याच्या कवटीमध्ये म्हणजेच कर्परेमध्ये तो संरक्षित असतो. मेरुरज्जूला कशेरूस्तंभाचे/पाठीच्या कण्याचे संरक्षण मिळते. नाजूक मध्यवर्ती चेतासंस्था व त्यावरील अस्थी (हाडे) यांच्या दरम्यानच्या पोकळीत संरक्षण करणारी मस्तिष्क आवरणे असतात. मेंदूच्या विविध भागातील पोकळ्यांना मस्तिष्क निलये तर मेरुरज्जूमधील लांब पोकळीला मध्यनाल म्हणतात. मस्तिष्क निलये, मध्यनाल व मस्तिष्क आवरणांमधील पोकळ्यांमध्ये प्रमस्तिष्क-मेरुद्रव असतो. हा द्रव मध्यवर्ती चेतासंस्थेस पोषकद्रव्ये पुरवतो तसेच आघातांपासून तिचे संरक्षणही करतो.
2. प्रौढ मानवाच्या मेंदूचे वजन सुमारे 1300 ते 1400 ग्रॅम इतके असून तो सुमारे 100 अब्ज चेतापेशींचा बनलेला असतो. मेंदूचे तीन महत्त्वाचे भाग आहेत. ते पुढीलप्रमाणे: प्रमस्तिष्क, अनुमस्तिष्क आणि मस्तिष्कपुच्छ.

1. प्रमस्तिष्क: हा मेंदूचा सर्वात मोठा भाग असून तो दोन प्रमस्तिष्क गोलार्धांचा बनलेला असतो. हे गोलार्ध टणक तंतू आणि चेतामार्ग यांनी एकमेकांना जोडलेले असतात. प्रमस्तिष्काचा बाहेरील पृष्ठभाग हा अनियमित वळ्या व खाचा यांनी बनलेला असतो. त्यांना संवलन असे म्हणतात. यामुळे प्रमस्तिष्काच्या पृष्ठभागाचे क्षेत्रफळ वाढते व चेतापेशींसाठी भरपूर जागा मिळते.
   प्रमस्तिष्काची कार्ये: ऐच्छिक हालचालींचे नियंत्रण, मनाची एकाग्रता, नियोजन, निर्णयक्षमता, स्मरणशक्ती, बुद्धिमत्ता व बुद्धिविषयक क्रिया.
2. अनुमस्तिष्क: हा मेंदूचा छोटा भाग असून, कर्परगुहेच्या (कवटीच्या) मागील बाजूस तर प्रमस्तिष्काच्या खालील बाजूस असतो. याचा पृष्ठभाग वळ्यांऐवजी उंचवटे व खळगे या स्वरूपांत असतो.
   अनुमस्तिष्काची कार्ये:
   1. ऐच्छिक हालचालींमध्येसुसूत्रता आणणे.
   2. शरीराचा तोल सांभाळणे.
3. मस्तिष्कपुच्छ: हा मेंदूचा सर्वात शेवटचा किंवा पुच्छबाजूचा भाग असून याच्या वरील बाजूस दोन त्रिकोणाकृती उंचवट्यासारख्या संरचना असतात. त्यांना पिरॅमिड म्हणतात. याच्या पश्चभागाचे पुढे मेरुरज्जूत रुपांतर होते.
   मस्तिष्कपुच्छाची कार्ये: हृदयाचे ठोके, रक्तप्रवाह, श्वासोच्छ्वास, शिंकणेे, खोकणे, लाळ निर्मिती इत्यादी अनैच्छिक क्रियांचे नियंत्रण.