Question

जैव-भू-रासायनिक चक्र व त्याचे प्रकार सांगून महत्त्व स्पष्ट करा.

Answer 1

जैव म्हणजेच सजीव आणि भू म्हणजे जमीन, जैव-भू-रासायनिक चक्र म्हणजेच पोषणद्रव्यांचा सजीवांकडून माती, पाणी, हवा अशा ठिकाणी होणारा व तेथून पुन्हा सजीवांकडे येणारा चक्रीय प्रवाह.

जैव-भू-रासायनिक चक्रांचे प्रकार:

जैव-भू-रासायनिक चक्रांचे दोन प्रमुख प्रकार आहेत:

1. वायुचक्रः या प्रकारच्या जैव-भू-रासायनिक चक्रात, मुख्य अजैविक वायुरूप पोषकद्रव्यांचे संचयन पृथ्वीच्या वातावरणात आढळते. कार्बन, ऑक्सिजन, नायट्रोजन यांची चक्रे, बाष्प ही वायुचक्राची काही उदाहरणे आहेत.
2. अवसादन (भू) चक्रः अवसादन चक्रात, मुख्य अजैविक पोषकद्रव्यांचे संचयन हे पृथ्वीवरील मृदा, अवसाद आणि अवसादी खडकांत आढळते. यामध्ये आयर्न (लोह), कॅल्शिअम, फॉस्फरस व जमिनीतील इतर घटक आढळतात.

जैव-भू-रासायनिक चक्राचे महत्त्व:

• वनस्पतींना पाणी, CO₂, फॉस्फरस, पोटॅशियम, नायट्रोजन इत्यादी पोषक तत्वांची आवश्यकता असते, तर प्राण्यांना कर्बोदके, प्रथिने मेद इत्यादी आवश्यक असतात.
• मृत्यूनंतर, उत्पादक आणि भक्षक मातीत मिसळणारे पदार्थ विघटित करतात आणि उत्सर्जित करतात.
• पोषकद्रव्यांच्या एका प्रकारापासून दुसऱ्या प्रकारात रूपांतरित होण्याच्या जैव-भू-रासायनिक चक्रामध्ये महत्त्वाची भूमिका आहे. हे रूपांतरण अत्यंत महत्त्वाचे आहे, कारण त्यामुळे सजीवांना पोषकद्रव्ये त्याच्या आवश्यकतेनुसार प्राप्त होतात.
• जैव-भू-रासायनिक चक्रांमुळे सर्व सजीवांना त्यांच्या वाढीसाठी आवश्यक पोषकद्रव्यांचा पुरवठा होत राहतो.